ÖZET
Spinoza'nın panteist olarak kategorize edildiği okumalar, panenteist kategorizasyonun da dâhil olduğu alternatiflere kıyasla ikincil literatürde çoğunlukla daha baskındır. Şüphesiz, bir düşünürü dar bir metafizik kategoriye dâhil etmek, en azından bu kategorizasyonun metinsel dayanaklarla gerekçelendirilmesi yükümlülüğünü de beraberinde getirmektedir. Bu yükümlülüğün farkında olarak, iki bölümden oluşan bu çalışmanın birinci bölümüne Spinoza'nın Oldenburg ile yazışmalarında yer alan bir pasajı irdeleyerek başlayacağız. Devamında Natura Naturans ve Natura Naturata kavramlarının ontolojik olarak seçik antitelere göndermede bulunup bulunmadığını soruşturacağız. Daha sonra Tanrı ve modlar arasında ontolojik bir seçikliğin bulunup bulunmadığını tartışacağız. Son olarak da Spinoza'nın içkinlik kavramından panenteist bir aşkınlığa varılıp varılamayacağını soruşturacağız. İkinci kısımda ise, Spinoza'nın metafizik ve teolojik pozisyonunu tasrih ederek, onun, Mander'in panteistlere dair yaptığı sınıflamalara dâhil olup olmadığını tartışacağız. Bu tartışmayı dört hususu merkeze alarak yürüteceğiz. İlk husus olarak Spinoza'nın panteizme yorulan görüşlerinin çıkış noktasının a priori mi yoksa a posterori mi olduğu sorularını yanıtlamaya çalışacağız. İkinci husus olarak Tanrı ve Doğa özdeşliğinin mahiyeti tartışmasına girecek, buna müteakiben Spinoza'nın üleştirici ve bütünleştirici panteizm türleriyle örtüşen yönlerinin bulunup bulunmadığını da üçüncü husus olarak irdeleyeceğiz. Son ve dördüncü hususta ise Spinoza'nın evrenin doğası bakımından fizikalistler, idealistler ve çift-yön kuramı şeklinde ayrılan panteizm kollarından herhangi birine yakınlık gösterip göstermediğini ele alacağız. Sonuç olarak, Spinoza'nın panenteist olmayıp panteizme daha yakın olduğu ve ikincil literatürde detayıyla ele alınmaksızın kullanılan panteizm kavramının bu dört husus bağlamında daraltılarak kullanılması gerektiği kanaatini dile getireceğiz.
Anahtar Sözcükler: Spinoza, Tanrı, doğa, panteizm, panenteizm, kategorik okuma.
ABSTRACT
In the secondary literature, the pantheist categorization of Spinoza has a prevalent dominancy over its alternatives, and one of which is the panentheist categorization. No doubt, including a philosopher into a narrow metaphysical category brings along the duty to justify that categorization at least on the textual grounds. Being aware of this responsibility, in the first part of the paper which consists of two, we will begin with an analysis of a passage from the correspondence between Spinoza and Oldenburg. The debate will continue with a second discussion investigating whether the terms Natura Naturans and Natura Naturata refer to ontologically distinct entities. Then, we will cover whether there is any ontological distinction between God and the modes. As the fourth and the last point, we will discuss whether it is possible to derive a kind of panentheist transcendence from Spinoza's concept of immanence. In the second part, by specifying his theological and metaphysical position, we will inquire whether Spinoza falls under any of Mander's classifications of pantheisms. This inquiry will divide into four sub-debates, beginning with a search for an answer to the question whether the origin of those views of Spinoza is a priori or a posteriori. Then we will engage in a debate regarding the nature of the identity of God and Nature, after which we will analyze if Spinoza nears to any of distributive pantheism or collective pantheism. Lastly and fourthly, we will focus on the question whether Spinoza nears to any of the three pantheist subsections which decamp by their views concerning the nature of the universe as physicalism, idealism and dual-aspect theory. We will conclude that Spinoza is not a panentheist and seems to be closer to pantheism; and the concept of pantheism, though applied superficially in the secondary literature, should be used after some specification regarding the four points of discussion which we will look through in the second part.
Keywords: Spinoza, God, nature, pantheism, panentheism, categorical reading.